Η θεωρία της προσκόλλησης, θεμελιωμένη από τον John Bowlby (1969) εξηγεί πώς οι πρώιμες σχέσεις με τους γονείς επηρεάζουν τη δια βίου ψυχική υγεία και τις σχέσεις του ατόμου. Βασισμένοι στη δουλειά του, κυρίως η Mary Ainsworth και μετέπειτα οι Main και Solomon, πρότειναν 4 τύπους / μορφές προσκόλλησης.
Η ασφαλής προσκόλληση προκύπτει όταν ο γονέας είναι συνεπής, ευαίσθητος και διαθέσιμος στις ανάγκες του παιδιού, με αποτέλεσμα το παιδί να νιώθει ασφάλεια και να μπορεί να ρυθμίσει τα συναισθήματά του.
Στην αποφευκτική προσκόλληση, οι ανάγκες του παιδιού αγνοούνται ή απορρίπτονται συστηματικά, με το παιδί να φαίνεται αδιάφορο τόσο κατά την παρουσία όσο και την απουσία του γονέα, να δυσκολεύεται στις σχέσεις και το μοίρασμα των συναισθημάτων.
Για την αγχωτική-αμφιθυμική προσκόλληση, ο φροντιστής είναι ασυνεπής, άλλοτε είναι διαθέσιμος, άλλοτε όχι. Το παιδί παρουσιάζει έντονο άγχος, ανασφάλεια, φόβο εγκατάλειψης και έντονη ανάγκη για επιβεβαίωση.
Τέλος, η αποδιοργανωμένη προσκόλληση που συχνά συνδέεται με κακοποίηση, ή παραμέληση, με το παιδί να βρίσκεται σε σύγχυση, έχει ως αποτέλεσμα αστάθεια στις σχέσεις, δυσκολίες εμπιστοσύνης και προβλήματα ψυχικής υγείας στη μετέπειτα ενήλικη ζωή.
Τα παιδιά των οποίων οι γονείς απουσιάζουν ή είναι αναξιόπιστοι, συχνά αναπτύσσουν αγχώδη ή αποφευκτικά πρότυπα προσκόλλησης, οδηγώντας σε δυσκολίες εμπιστοσύνης και φόβο εγκατάλειψης. Αντίθετα, η σταθερή γονική υποστήριξη προάγει την ασφαλή προσκόλληση, ενισχύοντας την αυτοπεποίθηση και την ανεξαρτησία. Φαίνεται επομένως να υπάρχει στενή σύνδεση ανάμεσα στην ποιότητα προσκόλλησης και την ψυχολογική ευημερία παιδιών, εφήβων και ενηλίκων.
Η θεωρία της προσκόλλησης έχει εστιάσει κυρίως στις μητέρες, με την έρευνα για τους πατέρες και άλλους φροντιστές να παραμένει περιορισμένη. Αυτό περιορίζει την κατανόηση των διαφορών και της συνδυασμένης επίδρασης των σχέσεων προσκόλλησης με κάθε γονέα. Ωστόσο, η σύγχρονη επιστήμη αναγνωρίζει όλο και περισσότερο τον καθοριστικό ρόλο του πατέρα στη διαμόρφωση υγιών δεσμών προσκόλλησης.
Μοντέλα πολλαπλών φροντιστών
Σημαντικά ερωτήματα αφορούν τη σύγκριση πατρικής και μητρικής προσκόλλησης και την αλληλεξάρτησή τους, με τέσσερα μοντέλα «πολλαπλών φροντιστών» (Van Ijzendoorn et.al., 1992) να προτείνονται.
Το μονοτροπικό μοντέλο τονίζει τη σημασία της προσκόλλησης μόνο στον κύριο φροντιστή, συνήθως τη μητέρα, για την παιδική ευημερία. Σύμφωνα με τον Bowlby, η έλλειψη ασφαλούς μητρικής σχέσης μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές συναισθηματικές, νοητικές, κοινωνικές και συμπεριφορικές δυσκολίες στην ανάπτυξη του παιδιού.
Το ιεραρχικό μοντέλο αναγνωρίζει τον πρωταρχικό ρόλο της μητέρας, αλλά δίνει αξία και στους δευτερεύοντες φροντιστές. Οι ισχυρές σχέσεις με τους πατέρες και τους άλλους φροντιστές μπορούν να μετριάσουν τις συνέπειες μιας ενδεχόμενης μητρικής στέρησης.
Το μοντέλο της ανεξαρτησίας προτείνει ότι οι σχέσεις προσκόλλησης με κάθε φροντιστή επιδρούν διαφορετικά στην ανάπτυξη, έχοντας ποιοτικά, αντί για ποσοτικά διαφορετικά αποτελέσματα. Η μητρική προσκόλληση ίσως είναι πιο σημαντική για τις κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες, ενώ η πατρική συμβάλλει στην αυτονομία, με κάθε σχέση να έχει διακριτό ρόλο.
Τέλος, το μοντέλο ολοκλήρωσης (ή ενσωμάτωσης) θεωρεί τις σχέσεις προσκόλλησης ως μέρος ενός συστήματος, τονίζοντας την ανάγκη ολιστικής προσέγγισης. Ο πραγματικός αντίκτυπος της μητρικής προσκόλλησης μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο παράλληλα με το πλαίσιο άλλων μορφών προσκόλλησης. Ο δεσμός με τη μητέρα μπορεί να έχει διαφορετικό νόημα και αντίκτυπο ανάλογα με τη σχέση του παιδιού με τον πατέρα του ή άλλους φροντιστές.
Ερευνητικά δεδομένα
Σχετική έρευνα σε εφήβους ανέδειξε γενικά ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις μεταξύ του είδους προσκόλλησης σε κάθε γονέα και τη συσχέτιση με τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων για το άγχος και την κατάθλιψη, ενώ τα ευρήματα φάνηκε να υποστηρίζουν το μοντέλο ολοκλήρωσης. Η ύπαρξη διαφορετικών τύπων προσκόλλησης μεταξύ των γονέων επίσης, φάνηκε να σχετίζεται με πιο σοβαρά συμπτώματα. Επίσης, ο πατρικός αποφευκτικός τύπος συσχετίστηκε με καταθλιπτικά συμπτώματα στους εφήβους.
Άλλες πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν ότι η πατρική προσκόλληση επηρεάζει σημαντικά εξωτερικευμένες και εσωτερικευμένες συμπεριφορές του παιδιού, αντίστοιχα με τη μητρική. Το είδος και ο χρόνος αλληλεπίδρασης πατέρα-παιδιού (π.χ., παιχνίδι σε ελεύθερες μέρες, φροντίδα σε εργάσιμες) παίζει κρίσιμο ρόλο.
Επιπροσθέτως, η ευαισθησία του πατέρα κατά τη βρεφική ηλικία συνδέεται άμεσα με μείωση προβλημάτων συμπεριφοράς αργότερα, ενώ η ισορροπία στη γονεϊκή υποστήριξη και η συνεισφορά και των δύο γονέων οδηγεί σε καλύτερη ψυχική ευεξία και ποιότητα ύπνου για τα παιδιά.
Οι πατέρες που συμμετέχουν ενεργά από την πρώτη παιδική ηλικία συμβάλλουν στη μείωση του άγχους αποχωρισμού και ενισχύουν την αυτονομία. Η ασφαλής προσκόλληση με τον πατέρα συσχετίζεται με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, κοινωνική προσαρμοστικότητα, ενώ επηρεάζει θετικά τη μελλοντική επιλογή σχέσεων και την εικόνα για τον εαυτό.
Συμπερασματικά, η μητρική προσκόλληση φαίνεται να είναι ο πρωταρχικός και πιο ισχυρός προγνωστικός παράγοντας, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο πρωταρχικός ρόλος της φροντίδας εξακολουθεί να αναλαμβάνεται συχνότερα από τις μητέρες, γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία περαιτέρω έρευνας για να διαπιστωθεί αν αυτό το μοτίβο είναι συνεπές σε όλους τους πληθυσμούς και τα στάδια της ζωής.
Η έρευνα για την πατρική προσκόλληση βρίσκεται σε ανάπτυξη και αναδεικνύει την ανεπαρκή εξήγηση του μονοτροπικού μοντέλου. Καθώς οι οικογένειες γίνονται πιο ποικιλόμορφες, η έρευνα πρέπει να ενσωματώσει την πραγματικότητα των πολλαπλών φροντιστών, συμπεριλαμβανομένων των δυνατοτήτων πολλαπλών ατόμων που αναλαμβάνουν ρόλους μητέρας και πατέρα σε μικτές, πολυγενεακές και LGBTQ+ οικογένειες. Η κατανόηση αυτών των σχέσεων μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στην ψυχική υγεία παιδιών και νέων.
Ο πατέρας δεν είναι απλώς βοηθητικός γονέας. Οι συναισθηματικές ανταποκρίσεις, η σταθερότητα και η διαθεσιμότητά του επηρεάζουν βαθιά την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Ένα παιδί που νιώθει ασφάλεια στη σχέση με τον πατέρα του, μαθαίνει να εμπιστεύεται, να εξερευνά τον κόσμο και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του.
Η ενίσχυση της πατρικής παρουσίας δεν σημαίνει απλώς "περισσότερος χρόνος", αλλά ποιοτικός χρόνος: ενσυναίσθηση, αποδοχή και συναισθηματική διαθεσιμότητα. Η συνειδητή πατρότητα ωφελεί όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και την ψυχική υγεία των ίδιων των πατέρων.
Πηγές:
Boldt, L. J., Kochanska, G., & Jonas, K. (2017). Infant Attachment Moderates Paths From Early Negativity to Preadolescent Outcomes for Children and Parents. Child development, 88(2), 584–596. https://doi.org/10.1111/cdev.12607
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.
Brown, G. L., Mangelsdorf, S. C., Shigeto, A., & Wong, M. S. (2018). Associations between father involvement and father-child attachment security: Variations based on timing and type of involvement. Journal of family psychology : JFP : journal of the Division of Family Psychology of the American Psychological Association (Division 43), 32(8), 1015–1024. https://doi.org/10.1037/fam0000472
Rivers, A. S. (2022). Not just mothers: Understanding the unique role of attachment to fathers. https://www.apadivisions.org/division-43/publications/blog/research/attachment-fathers
Rivers, A. S., Bosmans, G., Piovanetti Rivera, I., Ruan-Iu, L., & Diamond, G. (2021). Maternal and paternal attachment in high-risk adolescents: Unique and interactive associations with internalizing symptoms. Manuscript submitted for publication.
van Ijzendoorn, M. H., Sagi, A., & Lambermon, M. W. E. (1992). The multiple caretaker paradox: Data from Holland and Israel. New Directions for Child and Adolescent Development, 1992(57), 5–24. https://doi.org/10.1002/cd.23219925703
